Pondal e o celtismo

Todos os pobos teñen os seus mitos e heroes fundadores, todos eles máis ou menos históricos, máis ou menos ancestrais, máis ou menos fantásticos: El Cid na España, Vercinxétorix na Francia, Cuchulainn na Irlanda, Viriato en Portugal, Gilgamesh na Sumeria..., e Breogán na Galiza. O que nos interesa non é a veracidade histórica destas e outras figuras, mais o papel que xogaron -e nalgúns casos xogan- como referentes identitarios con repercusión na cultura popular, o folklore, a música ou a literatura.

No caso galego, e xa desde o comezo do proceso de recuperación da lingua e cultura galegas que se enceta a mediados do século XIX co Rexurdimento, o elemento céltico estivo presente e se mantivo, con diferentes revisións, reformulacións e adaptacións, activo desde aquela. Inicialmente apareceu perante a necesidade de asentar o movemento reivindicativo nuns alicerces firmes: cunha maioría social analfabeta, falante dunha lingua ágrafa e desprestixiada, e unhas clases medias e altas completamente asimiladas ou en acelerado proceso de selo, o único recurso era botar man dunha perdida Idade de Ouro, un pasado heroico e glorioso do que só ficaban pegadas en forma de restos arqueolóxicos, folklóricos e, especialmente, lingüisticos.

Así as cousas, cumpría procurar os nosos tetravós. E inicialmente a escolla non foi fácil: os dous principais historiadores galeguistas da época non estaban de acordo. Para Benito Vicetto foron os gregos os pais fundadores do pobo galego -remontando así as nosas orixes a Homero e guerra de Troia-, mentres Manuel Murguía defendía a nosa xinea céltica. Logo de diversos avatares entre os cales a temperá morte de Vicetto e a grande teimosía e o carisma de Murguía, o certo é que a opción que finalmente vingou foi a celta, coas seguintes consecuencias:

- O movemento Rexionalista en marcha dispón xa de lexitimación: o seu obxectivo non é construir algo novo, senón recuperar o que xa se tivo e se perdeu.

- A existencia dun pobo galego aséntase en dúas características diferenciais: a lingüistica e a racial.
O estudioso Justo Beramendi resume así o pensamento de Murguía:

"A verdadeira historia de Galicia principia co asentamento dos celtas, "padres y generadores de una población que lleva todavía impresa en el rostro las señales inequívocas de la raza a que pertenece". Estes celtas galaicos eran asemade unha raza e unha nacionalidade ben definida, dotada dun Volkgeist propio que, para Murguía, se caracterizaba pola valentía, o odio a toda dominación allea, a relixiosidade e o amor á terra (...) Murguía recoñece que non sabe moito da sociedade nin da economía dos celtas, pero albisca que "tal vez a la manera de las tribus germánicas, una igualdad primitiva reinaba en el reparto de la tierra, como parece indicarlo la especial cnstitución agrícola de Galicia". E dende logo está seguro que entre eles houbo druidismo.

(...) considera que o principal factor é a orixe racial celto-aria que fai do galego un "pueblo numeroso y superior -por ser por entero céltico, por ser el más germanizado y por no haberse contaminado con la sangre semita, que tanto domina en las comarcas levantinas y andaluzas". En efecto, os celtas "a través de los siglos y de las catástrofes históricas conservaron su fisonomía y sus rasgos más característicos".

Pero celtas, suevos e demais supostos arios tamén habitaran outros lugares de Europa e España, e non por iso todos os seus descendentes forman agora unha soa nación, nin a Murguía se lle pasaba tal cousa polo maxín. Si pensaba que os netos dos celtas deran lugar a unha familia de nacións irmás (Irlanda, Gales, Bretaña, Galicia...) entre as que había estreitos lazos raciais e étnicos que conviría potenciar noutros eidos, pero non por iso deixaban de ser, na súa opinión, nacións diferentes."

Para difundir as súas ideas Murguía valerase da literatura, e máis concretamente da poesía en lingua galega de dúas figuras sobre as que ten grande influencia: Rosalía de Castro e Eduardo Pondal. Todos tres coñecíanse desde moi novos, e tiñan compartido intereses desde os tempos do Liceo de la Juventud compostelán, pero cadaquén tiña diferentes caracteres, intereses e sensibilidades. Á hipersensíbel Rosalía o asunto céltico pásalle completamente ao lado: o lamentábel presente de Galiza e dos galegos é material máis que suficiente para a súa poesía; pola contra, o aristocrático e aristocratizante Pondal vai achar nesta (re)construción do pasado a motivación necesaria para deixar de lado o castelán dos Rumores de los pinos e embarcarse nunha obsesiva odisea poética.

O celtismo foi unha auténtica febre ou moda na Europa do século XIX, mais na Galiza tivo repercusións moito maiores: ligouse ás accións culturais, políticas e reivindicativas do Rexurdimento, e tivo o seu epicentro na Cova Céltica, a tertulia que acontecía na libraría coruñesa de Carré Aldao. Nesta xuntanza de intelectuais, eruditos, historiadores e escritores foi onde Pondal recibiu a alcuña de Bardo, denominación e responsabilidade que el aceptou coa maior seriedade. Na tradición dos pobos celtas o bardo era o encarregado de transmitir a memoria do pobo: nunha cultura ágrafa, eles eran os que mantiñan viva a Historia nos seus poemas e cantos. Ademais, Pondal arrogaríase un don que era propio dos druídas: o da profecía.

Son os bardos sapientes,
Que lei fatal lanzou,
Soñadores e vagos,
De sua condicion:
Por eso eu á min mesmo,
Non me conozo, non;
E escraman os camiños
Mesmos por onde vou:

Parece un pino leixado do vento, Parece botado do mar de Niñons.

Mais Pondal non parte da nada: para crear a súa obra literaria emprega materiais tirados das estilizadas novelas históricas do escocés sir Walter Scott; dunha das máis famosas falsificacións literarias da historia, os poemas de Ossian escritos por James MacPherson e aínda dunha das escasas obras escritas onde os pobos celtas de Irlanda deixaron razón de si: o Leabhar Gabhala ou Libro das Migracións. Será precisamente nesta última obra onde o Bardo atope as referencias a Breogán e o seu fillo Ith, aos que outorgará a nacionalidade galega.

E da combinación de todos eses elementos, ao que se sumaría o seu xenio persoal e un coidado e atención ao idioma superior ao dos seus contemporáneos, sairán ensoñadoras e alucinadas descricións de lugares e heroes como as seguintes:

—Salvage val de Brantóa,
En terra de Bergantiños;
Ou val, amado dos celtas,
E dos fungadores pinos:
Cando Gundar prob' e 'scuro,
Sea d' este mundo ido;
No teu seo silencioso,
Concédelle, val amigo,
Sepulcro a modo dos celtas,
Tan só de ti conocido.

(...)
—Nobre Gundar, fillo d' Ouco,
Fillo de Celt, de Rou fillo;
Ou bardo dos negros ollos,
De nobre andar e garrido
Escudo, de voz gemente,
D' un acento nunca oído;
O rumor asomellante,
Do vento nos altos pinos:

Teus vagos e doces cantos,
Certo non desconocidos
Me son, e non veces poucas,
Os teño quezáis oído;
Ben no m' acordo s' agora,
Ou quezáis en tempo antigo;
Mais cos oídos da alma,
Que cos corpóreos oidos.
(...)
Amado dos nobres celtas,
Vello pinal de Froxán;
Os teus arbres, já encurvados,
O vento fai rebramar;
E ó musgo que os cubría,
Roto, ó lonxe caer vai.
En fria tarde de inverno,
He doce ó celta escoitar,
Apoyado na sua lanza,
Como funga ó huracan,
Nas tuas ramas antigas,
Q' á ráfaga encurvar fai.

Os teus pinos desde longe,
Na pendente do Brumar,
Son parecidos ós celtas,
Qu' en orden de guerra están.(...)

Ou valente fillo d' Ogas,
E da doce e nobre Eiriz;
Para sempre quedará,
Longa memoria de tí:
E cando o fillo dos celtas,
No tempo que está por vir,
Pensativo camiñante,
Pase quezáis por aquí;
Cando no tempo en que gia,
Se vexa a luna lucir,
Dirá ó verte desde longe:
—O valente Brandomil,

Saído da gentil e boa raza

Dos celtas, repousa alí.

A vixencia do celtismo como referente identitario para boa parte dos galegos podemos comprobala en programas como Terras de Merlín, emitido hai uns anos pola TVG e do que podemos ver un resumo aquí.

E aínda, se temos máis vagar, darlle unha olla a este debate.
Neste blog recóllese unha completa análise das orixes do fenómeno celta en Galicia.
E, por último peor non menos importante, a explicación que QUICO CADAVAL deu no seu momento do noso himno.